Bach
Ik troost me dan altijd met de gedachte dat dat niet alleen voor
mijn muziek geldt, maar ook voor die van, om maar eens een
voorbeeld te noemen, Johann Sebastian Bach, die als cantor voor
elke zondag van het jaar weer een nieuwe cantate schreef. En de
cantate die bedoeld was voor de tweede zondag na Pasen kon hij
niet nog eens uitvoeren op een zondag in de Advent bijvoorbeeld.
Het jaar daarop schreef hij net zo makkelijk weer een nieuwe.
Als je je realiseert hoe dat gegaan moet zijn, componeren,
partituur uitwerken, daarna de partijen voor de instrumentalisten
en de zangers, uiteraard met de hand, en met behulp van vrouw,
kinderen en leerlingen, kopiëren (nota bene: als het gedrukt werd,
moest het in spiegelbeeld in koperen platen gegraveerd
worden…), de zaak instuderen en dan zorgen dat het
zondagmorgen allemaal uitvoeringsklaar was, dan kan het haast
niet anders of dat moet voor veel stress in huize Bach hebben
gezorgd.
En dan heb ik het alleen nog maar over het praktische element.
Over hoe het hem steeds weer lukte om altijd weer mooie,
aansprekende, en technisch volmaakte muziek te maken, koralen,
aria’s, recitatieven, koorstukken, vaak met op verrassende
momenten weer citaten uit koraalmelodieën, kun je je alleen maar
verbazen.
Cantatediensten
Gelukkig is het bij heel veel van de bewaard gebleven cantates
niet gebleven bij die ene uitvoering op de zondag waarvoor ze
bestemd waren.
Al jaren vinden er, vooral in grote stadskerken, uitvoeringen van
Bachcantates plaats. Soms in concertvorm, soms, en ik denk dat
het zo altijd zou moeten zijn, in de vorm van een cantatedienst, op
de manier zoals het ook in Bachs tijd gegaan zou kunnen zijn. De
cantate wordt dan ingebed in de dienst, en vormt, naast de
‘gewone’ preek de muzikale preek voor de zondag.
Probleem is, in onze tijd, dat de manier waarop Bach geloofde
vaak niet meer de manier is waarop de doorsnee kerkganger
anno 2022 gelooft. De teksten die Bach gebruikt, hem bekende
koralen, of op zijn verzoek geschreven gedichten als basis voor
aria’s, klinken voor ons soms wat al te piëtistisch.
Maar de geweldige muziek zorgt er, in ieder geval wat mij betreft
voor, dat dat niet storend hoeft te zijn. Je kunt als kerkganger, als
luisteraar, proberen mee te denken met wat er aan teksten
langskomt. En je hoeft je daar niet per se voor de volle honderd
procent in te kunnen herkennen.
Praktijk
Er zijn wel wat kanttekeningen te maken bij cantatediensten. Dat
heeft ook te maken met de manier waarop de muzikanten en
koorleden er in staan. Het gebeurt nog wel eens dat zeer
vakkundige zangers en speellieden de cantate op een
schitterende en muzikaal zeer verantwoorde manier uitvoeren, en
vervolgens, tijdens de gemeentezang, er bij zitten alsof ze er
verder niets mee te maken (willen) hebben. Dan krijg je als
kerkganger niet de indruk dat je bij een serieus bedoelde
eredienst zit. Het lijkt dan meer een concert met een soort
noodzakelijk toebehoren.
We waren eens in Berlijn, in de Dom, waar in een prachtige dienst
de cantate ‘Ich hätte viel Bekümmernis’ werd uitgevoerd. Na de
laatste tonen van het slotkoor verliet een behoorlijk aantal
luisteraars de kerk. Voor hen was het toen afgelopen…
Dorpskerken
In onze noordelijke provincies zijn al vele jaren ensembles actief
die zich ten doel stellen cantatediensten te organiseren. Zij
streven ernaar cantates uit te voeren op de daarvoor bestemde
zondagen.
Zij willen dat op een kwalitatief hoog niveau doen, en bereiken dat
door een mix te maken van goede amateurmuzikanten in
samenwerking met professionele musici. Ervaren solisten, soms
jonge aanstormende conservatoriumtalenten, en een koor dat
wordt samengesteld uit hard werkende koorzangers uit de regio,
zorgen voor de rest.
Dergelijke ensembles zijn niet gebonden aan één kerk (zoals de
eerder genoemde stadskerken met de vaste kern van zangers en
muzikanten), maar proberen juist in het hele noorden kerken te
bewegen tot het organiseren van cantatediensten. Ik prijs me
gelukkig af en toe te mogen meespelen met zo’n ensemble.
Tot slot
Natuurlijk, de gemeentezang begeleiden in een ‘gewone’
kerkdienst kan ontzettend veel bevrediging en genoegen
schenken, alsmede muzikale vreugde, en ook dan is er vaak
genoeg ruimte om Bach te laten klinken. Maar wat is het heerlijk
om steeds weer de muziek van Bach tot leven te mogen wekken
in diensten waar zijn cantates klinken zoals ze bedoeld zijn.
En, naar analogie van dat plaatje dat meer zegt dan duizend
woorden: met muziek laat je zoveel méér horen dan alleen mooie
noten…