artikelen
Boekbespreking
(31 maart 2012)
Matteüs Passie,
een poëtische hertaling
Het was Goede
Vrijdag 2011. Op de televisie was een Matthäus Passion te
zien en te horen.
Solisten, koor en orkest onder leiding van Jan Pieter
Leusink. In het
Nederlands. Ik was sceptisch, na de ervaring met de versie
van Jan Rot, die,
hoe knap ook geschreven, Bach toch op de een of andere
manier geweld aandeed.
Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan, en ik
keek en luisterde toch. En
het werd een fantastische ervaring. Uiteraard
door Bach, door de geweldige
evangelist (Robert Luts), het uitstekende
continuo-duo op orgel en cello, maar
zeker ook, en niet in de laatste plaats,
door de mooie teksten van Ria Borkent.
Ik besloot de DVD te
bestellen. Dankzij die actie krijg ik nu regelmatig aanbiedingen in de bus van
Jan Pieter Leusink, voor veel subsidiegevers in Nederland hét voorbeeld hoe je
cultuur bedrijft:
letterlijk, bedrijft, als een ondernemer. Enkele tientallen
uitvoeringen per jaar van de Matthäus, van
de Messiah, van Mozarts Requiem,
verspreid door het hele land, met daarnaast uitgaven op CD en
DVD. Mijn eerste
kennismaking met Leusink betrof de opnames van alle Bachcantates, voor een
zacht prijsje indertijd verkrijgbaar via drogisterijketen Het Kruidvat.
Bij die DVD van de Nederlandse Matthäus, in dit geval gespeld als Matteüs, zat
een tekstboekje,
zoals dat bij een concert ook wordt uitgereikt. Summier, maar
duidelijk. De namen van de
orkestleden, en dus ook van die geweldige continuospelers, werden er overigens niet in genoemd.
Boek
Onlangs verscheen een
boekje met de titel ‘Matteüs Passie, een poëtische
hertaling’ Het is geschreven door Ria Borkent, de dichteres die
verantwoordelijk is voor de
Nederlandse tekst in Leusinks versie. Het is een
mooi boekje geworden,
met
naast de Nederlandse woorden de oorspronkelijke, door Bach gebruikte,
Duitse
tekst.
Bachs Passie kent twee soorten teksten: de Bijbelteksten van Matteüs zoals
die in de hoofdstukken 26 en 27 staan opgetekend, met daarnaast koralen
en gedichten (die als aria’s worden gezongen).
Grappig is dat de Nederlandse evangelieteksten, net zoals bij Bach, die ze
in
zijn eigen partituur met rode inkt had geschreven, in het rood zijn afgedrukt.
Het mooie van het boekje is, dat Borkent ook een soort verantwoording aflegt
over de wijze waarop de teksten tot stand zijn gekomen. Ze doet dat op twee
manieren: voorafgaand aan de Matteüstekst
in algemene zin, daarop aansluitend
in gedetailleerde voorbeelden.
Die geven mooi aan hoe een dichteres eindeloos
over een woord, soms
een lettergreep, kan dubben.
En ook mooi om te zien hoe de uiteindelijke beslissing soms kan afhangen
van
de vooral technische
vraag welke klinker op een bepaalde hoogte lekkerder
bekt…
Overleveren
Regelmatig hoor en zie je
discussies over de vraag of je de Matthäus als niet-gelovige wel echt kunt
beleven. Het is kerkmuziek die in de loop der eeuwen (vaak) is verhuisd van de
kerk naar de
concertzaal. De een vindt dat het niet kan, anderen vinden van
wel. Ook zonder de kern van het
lijdensverhaal te geloven kun je, zo betogen
zij, als muziekliefhebber veel genieten bij de Matthäus
Passion. Voor velen,
met name in Nederland, is ‘de Matthäus’, daardoor, vooral cultuurgoed
geworden.
Als je dan gaat vertalen is het eerste probleem al het verschil in gevoel. Dat
merk je ook in de
koorwereld: zonder scrupules zingt iedereen de meest
religieuze teksten in allerlei talen, of het nou
Latijn is, of Engels of
Duits. Maar zodra het Nederlands wordt krijgt het iets confronterends. Of
zoals
Ria Borkent het zegt (blz 12): “De niet-moedertaal blijkt te fungeren
als een scherm dat al te grote
confrontaties opvangt. Met een Nederlandse Matteüs in een ontkerstende samenleving kan er
sprake zijn van confrontatie.
Het cultuurscherm is voor een moment opgetrokken.” En daarnaast
zitten we (blz.
13) ook met het ‘verschillende taalregister’: “Wat we in het Duits voor lief
nemen, klinkt,
eenmaal vertaald, hopeloos sentimenteel in het Nederlands.
Vertalen blijkt meer te zijn dan
overzetten, het is de historische brontaal
‘overleveren’ aan de actuele doeltaal, op zo’n manier dat de
nieuwe tekst
klinkt alsof hij vandaag geschreven is.”
Voorbeelden
Ria Borkent zag zich voor
heel wat problemen en probleempjes gesteld.
Een paar voorbeelden.
In het Duits, als Petrus te horen krijgt dat hij Jezus zal verloochenen,
zegt
deze: “Ehe der Hahn krähet”. In het Nederlands kraait de haan in
één
lettergreep. Samen met Pieter Jan Leusink vond ze de oplossing:
twee noten
verbinden tot één lange.
De beroemdste aria is “Erbarme dich”, gezongen nadat Petrus
daadwerkelijk
Jezus verloochend heeft. ‘Heb medelijden’ past niet,
‘heb medelij’ is geen
Nederlands, ‘ontferm u’ klinkt niet prettig door de
lange melisme op de è…
‘Erbarm u’, misschien nog het meest voor de
hand liggend vond Ria Borkent niet
mooi, gedateerd taalgebruik.
Het werd uiteindelijk, en mooi, ‘Omarm mij toch’.
De basaria ‘Komm, süsses Kreuz’ levert, letterlijk vertaald, ‘Kom, zoet
kruis’.
Borkent koos aanvankelijk voor ‘Kom reddend kruis’ maar de è is voor
een
bas op die hoogte knap lastig. Op verzoek van de solist werd het
veranderd.
Het werd ‘Bevrijdend kruis’.
‘Wahrlich, dieser ist Gottes Sohn gewesen’, zegt de hoofdman.
‘Waarlijk’, “zo
spreekt niemand meer, laat staan een soldaat.
Ik neem wel de open aa-klank aan
het begin, de aa van verbazing:
‘Ja dus – hij was Gods Zoon op aarde’.” (blz.
100)
Slot
Zoals gezegd, het is een
prachtig boekje geworden voor de ware Matteüs liefhebber (het is wel wennen,
die Matteüs in de Nederlandse spelling). Borkents teksten zijn zeer
overtuigend en daarnaast technisch
heel knap geschreven. Jammer vond ik dat de
toelichtende hoofdstukken vrij kort zijn. Ik vond het geweldig
om haar
overwegingen te lezen. Die hadden van mij nog wel gedetailleerder gemogen.
Ook
jammer, maar een kleinigheid, dat de Duitse sz, (noemden we dat niet de
ringel-s?)
in de begeleidende hoofdstukken als Nederlandse (kleine) letter b
is gespeld. Dat is een raar gezicht…
Maar voor de rest: een aanrader.
Kees Steketee
Ria Borkent: Matteüs Passie,
een poëtische hertaling
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 2012; 100 blz. (€ 12,90)